संस्मरणात्मक लेख – विजय हितान
गोरेबहादुर खपाङ्गी नेपाली राजनीतिमा एक आकर्षक व्यक्तित्वका नेता । सेता दाह्री जुँगाका मालिक, प्रष्ट र निडर वक्ता, दर्शन र दूरदर्शीपूर्ण भाषण, पृथक अनि नौलो राजनीतिक सिद्धान्त बीजारोपक । मगरका छोरा,वंशजले नदिए पनि दाह्री जुँगा पालेर हिँड्दा लेनिन हुन खोजेका हुन् या कसैलाई चुनौती दिएका ? त्यो त उहाँले नै जानुन् । यस्ता शिखर पुरुष १२ बैशाख २०७० का दिन मोटरसाइकल दुर्घटनामा परी नेपाली राजनीतिक क्षितिजबाट अस्ताउँदा मानिसमा प्रश्नका भेल उल्र्यो ।
– स्पष्टवादी नेतालाई मोटारसाइकलले ठक्कर दिनु दुर्घटना थियो या षड्यन्त्र ?
– दसैं बहिष्कार आन्दोलनका नायक तर मन्त्री भएपछि आफैले राजा ज्ञानेन्द्रको हातबाट टीका किन लगाए ?
– पहिचान र समावेशी मुद्दालाई नेपालमा प्रथमपल्ट राजनीतिक बहसमा ल्याउने राष्ट्रिय जनमुक्ति पार्टीका संस्थापक महासचिव तर मोटरसाइकल दुर्घटनामा पर्नु अगाडिका दिनमा किन निस्कृय भए ?
-साम्प्रदायिकताको आलोचना खेप्दै गर्दा पनि किन र कसका लागि समावेशी र समानुपातिक राजनीतिक सिद्धान्तको वकालत गर्दै हिँडे ?
खपाङ्गीको देन यी हरफ लेखिरहँदा राज्यमा झण्डै एक दशक लामो राजनीतिक खिचातानी पछि भर्खरै सङ्घीय, समानुपातिक, गणतन्त्रात्मक संबिधान व्यवस्था लागु भएको छ । जसका सूत्राधार खपाङ्गी बारे हुम सुनारी मगरद्वारा लिखित “नेपाली राजनीति र समाजमा खपाङ्गीको देन ” पुस्तक मेरो हात परेको छ । ३ बर्षको लामो पर्खाइपछि पुस्तक पाउँदा अरुले जेसुकै भनून्, आफैले आफैलाई गर्ब साथ ‘मपाइँ’ भन्न मन लाग्छ । किन भने, पुस्तक प्रकाशनमा मेरो पनि सानो भूमिका रहेकै छ । कुरो सन् २०१२ मा खपाङ्गीज्यू बेलायत भ्रमणमा रहँदाको हो । त्यति बेला मगर सङ्घ बेलायतको मिडिया सेक्रेटरी थिएँ म । मगर सङ्घ बेलायतले बुद्धपूर्णिमा ओपन कन्सर्टका लागि आमन्त्रण गरेपछि बेलायत आइपुगेका उहाँसँग एउटा अन्तरक्रिया गरेका थियौं ।
मैले केही प्रश्नहरु उहाँलाई राखेको थिएँ, ‘इतिहास लोप हुनुका एउटा प्रमुख कारण लिखित दस्ताबेज नरहेर हो । तपाइँ एक शीर्ष नेता मात्रै नभई एक दार्शनिक पनि हुनुहुन्छ । यो तपाइँका गहकिला र दूरदर्शीपूर्ण भाषणले पुष्टि गर्छ । अब ती कुरा कहिले किताबमा पनि पढ्न पाइएला ? हाम्रा सन्तानले खपाङ्गीका दर्शन र सिद्धान्त के–कस्ता थिए ? कसरी सम्झलान् ? कतै किताब प्रकाशन गर्ने सोच त छैन?’ सेतो दाह्री मुसार्दै उहाँले दिनु भएको जवाफ थियो,‘नढाँटी भन्नु पर्दा, हितान बाबु, अहिले नै सोच बनाई हालेको त छैन । तर त्यसका लागि समय निकालौंला । महत्वपूर्ण सुझावका लागि धन्यवाद !’
त्यसपछि बेल्पाली मिलेर आर्थिक सङ्कलन गर्यौ । मगर सङ्घ बेलायतका पदाधिकारीमाझ मैले कुरो राखें,‘केही पैसा पुस्तक निकाल्न छुट्याऔं ।’त्यही मेरो सानो सोधाइको उपज पुस्तक प्रकाशित हुँदा अत्यन्तै खुशी छु म । त्यसै भ्रमणको अर्को अनौपचारिक भेटमा छ्वास्स बुढालाई के पनि भनेको थिएँ भने‘ तपाइँ अन्तर्राष्ट्रिय नेता भैसक्नु भको छ, महसुस गर्नुभा छ कि छैन ? अब फेसबुक अकाउन्ट पनि खोल्नु पर्छ ।’ नेपाल फर्केपछि बुढाले त्यो काम पनि गरिहाले छन् । हामी फेसबुके साथी पनि भयौं । त्यसपछि पनि पुस्तक प्रकाशनको बिषयमा बेलाबेला कोट्याई रहें ।
खपाङ्गी अङ्कल-
खपाङ्गी र हाम्रो बिचमा पारिवारिक सम्बन्ध छ भने पनि हुन्छ । मेरा बुबा जयबहादुर हितानका समकालीन उहाँ । दुबै जना नेपाल मगर सङ्घका संस्थापक सदस्य र सचिव । सङ्घको जन्मै रुपन्देहीबाट भयो । त्यसैले २०३७,३८ सालतिर खपाङ्गी यतातिर आइरहन्थे । धेरैपल्ट हाम्रो बुटवल घरमा बुबासँगै खाने बस्ने गरेकाले म अङ्कल सम्बोधन गर्थें । ‘हितान्नीनानी, नाकोइ थोचो छो साहरै जाप्चले ।’ ( हितान्नी बहिनीले साह्रै मिठो खाना खिलाउनुहुन्छ। ) मेरी आमाको उहाँ तारिफ गर्नुहुन्थ्यो । ‘खै मिठो भयो कि भएन, खाना ? हामीलाई त दाइ, मगर कुरासुरा बोल्न आम्दैन ।’आमाको यस्तै जवाफ हुन्थ्यो ।
छेवैमा उभेर म खपाङ्गीको सेतो दाह्री छक्क परेर हेर्थें । बुवा र उहाँका रसिला वार्तालाप मज्जा लागेर सुन्थें । यी दुई बुढा भिन्न राजनीतिक सिद्धान्तका व्यक्ति रहेता पनि सङ्घको झण्डा मुनि लामो अवधि सँगै काम गरे । खपाङ्गीको वाक कला बेजोड भने हितानको कलम । सन् २००२मा खपाङ्गी जापान घुमेर हङकङ आउनुभयो ।हङकङ मगर सङ्घको म संस्थापक सचिव थिएँ त्यतिबेला । हामीले मगर महाधिबेशनमा निमन्त्रणा गरेकोले उहाँ आउनु भएको थियो । काउलुनको एक सभागृहमा कार्यक्रम थियो । प्रमुख अतिथिको आसनबाट उहाँले भाषण दिँदै गर्दा मान्छेको भीड बाहिर बाटोसम्म तन्केको मलाई सम्झना छ ।
कम्युनिष्ट पार्टी परित्याग-
रङ्गभेद र एकाधिकार बिरुद्धको लडाइँ लडेका नेल्सन मण्डेलाका बारे नेपालका प्रायः सबै राजनीतिक दलका नेताले खुबै गुणगान गाउँछन् । तर उत्पीडित आदिवासी जनजाति समुदायको मुक्ति र विभेदलाई अन्त्य गर्न अहोरात्र खटिएका, समावेशी र समानुपातिक सिद्धान्तमा आधारित व्यवस्था माग गर्ने महान समाजवादी शिखर पुरुष थिए खपाङ्गीको भने कटु आलोचना गरिन्छ । तर उहाँलाई मण्डेलाको स्तरमा उभ्याउँदै सम्मान गर्ने नेपाली जनता पनि छन् ।
उच्च शिक्षा हासिल पश्चात शिक्षण पेसामा छँदा नेकपा ( माले ) का सक्रिय सदस्य खपाङ्गी समावेशीको आधारमा अन्य जातिका नेतालाई पनि पोलिटब्युरो र केन्द्रीय समितिमा राखिनु पर्ने माग गर्दा एक नेताले जवाफ फर्काए छन्, ‘धरान, पोखरा, बुटवलमा बनेका मगुरालीका भवन हामीले मागेका छौं र तिमीले पोलिटब्युरो र केन्द्रीय सदस्य माग्ने ?’ त्यस पछि कुरा नमिलेर पार्टी परित्याग गरेछन् ।
चुनावमा हार-
खपाङ्गी विक्रम संवत् २०५६ को प्रतिनिधि सभाको चुनावमा पाल्पाबाट उठ्दा हामीले हङकङबाट हुमबहादुर थापाको संयोजनमा लाखौं रुपैयाँ उठाएर सहयोग गरेका थियौं । तर मगर बहुमत रहेको पाल्पाबाट पनि एक मगर उम्मेदवारले जित्न सकेन । विक्रम संवत् २०४७ सालको संबिधान नै उत्पीडित समाजको पक्षमा नरहेको ठहर गर्दै त्यही उत्पीडित समाजको वकालत गर्ने राष्ट्रिय जनमुक्ति पार्टीले खपाङ्गीलाई चुनावमा नउठाएको भए हुन्थ्यो । बरु लगातार शान्तिपूर्ण विरोध, जनचेतना, पार्टी सङ्गठन र विस्तारमा लाग्दै अरु केही बर्ष सरकारमा जाने लालच नदेखाएको भए हुन्थ्यो । झन्डै ७० प्रतिशत मगर समुदाय रहेको निर्वाचन क्षेत्रबाट उठ्दा पनि खपाङ्गीले हार ब्योहोर्नुका कारण राजनीतिक चेतनाको कमी थियो । राजा ज्ञानेन्द्रले खपाङ्गीलाई मन्त्री बनाउँदा जनमुक्ति पार्टी अनभिज्ञ रहेछ । यसैकारण पछि खपाङ्गीलाई पार्टीबाट साधारण सदस्य समेत नरहने गरी निस्कासन गरियो ।
दशैँ टीका प्रकरण-
‘खपाङ्गी दसैंटीका प्रकरण’ले एकपल्ट नेपालमा तहल्का मच्चियो ।दसैंप्रथा विरोधी नेता उहाँले नै राजाको हातबाट टीका लगाएपछि प्रशिद्धिको चुचुरो रातारात गर्लम्म ढल्यो । राजनीतिमा सौदा गर्दा केही गुम्छ केही लाभ हुन्छ । लाभ प्राप्त गर्न राजालाई रिझाउनै पर्ने अवस्था सिर्जना भएछ त्यतिबेला । पाठशालाका पाठ्यक्रमबाट संस्कृत बिषयलाई हटाउनेआफ्नो प्रस्ताव स्वीकार हुन्छ किभनेर आफूले राजाको हातको टीका थाप्न पुगेको बताउनु हुन्थ्यो उहाँ । पछि संसदबाट त्यो प्रस्ताव पारित पनि भयो । त्यतिले आफ्नो अस्तित्व गिरे पनि देशको ढुकुटीबाट बर्सेनी साढे चार अरब रुपैयाँ जोगाउन सफल भएको पनि उहाँ बताउनु हुन्थ्यो । यसरी देशको ढुकुटी बचाउन जोखिम मोलेका खपाङ्गीलाई दुर्घटनामा परेपछि सरकारले उपचारार्थ पाँच लाख रुपैयाँ मात्रै दियो । जबकी सरकारमा डाडु पन्यु सम्हाल्ने नेताले करोडौं रुपैंया उपचार खर्च पाउँदै आएका छन् ।
दसैंटीका प्रकरणपछि सुस्ताएका खपाङ्गीलाई एकपटक सगरमाथा टेलिभिजनको अन्तर्वार्तामा आज (आदिवासीजनजाति )को आन्दोलन तुहिएको प्रसङ्ग कोट्याइन्छ । तर उहाँ तुहिएको भए अशोक राई, चैतन्य सुब्बा जस्ता नेता कसरी जन्मे भनी उत्तर दिनुहुन्छ । आफ्नो बिगतको नेतृत्वले धेरै सबल नेता जन्माई सकेकोमा गर्व गर्नुहुन्छ । त्यसै अन्तर्वार्तामा ब्राम्हणवादको बिरोधमाआफू उत्रिनु बारे खरो तवरले प्रस्तुत हुन्छन् ।
दुर्घट्ना होइन षड्यन्त्र –
आफूलाई अन्तर्वार्तामा ‘घोक्र्याएर ल्याइएको’उहाँको भनाइले कसैको करकापले अन्तर्वार्तामा गएको भन्ने बुझिन्छ । यदि कसैले उहाँको मोटारसाइकल ठक्कर दुर्घटना होइन षड्यन्त्र हो भन्छ भने उक्त अन्तर्वार्ता प्रमुख कारण हुनसक्ने प्रशस्तै सम्भावना छ ।मञ्चको भाषणभन्दा टेलिभिजनको अन्तर्वार्ता प्रभावकारी हुन्छ । त्यस्तो खालको अन्तर्वार्ता शायद खपाङ्गीको पहिलो हुनसक्छ ।मञ्चमा सयौं दर्शक हुन्छ भने एक राष्ट्रिय स्तरको टेलिभिजनका लाखौं हुन्छन् । मञ्च अगाडि प्रायजसो सबै आफ्ना समर्थक हुन्छन् भने घरघर बसेर टेलिभिजन हेर्ने विपक्षका पनि हुन्छन् । त्यसैलाई युट्युबमा हालि दिएपछि लाखौं दर्शकले हेरे। यसरी उक्त अन्तर्वार्ता खपाङ्गीलाई मन पर्नेले पनि हेरे मन नपर्नेले पनि । यसअघि खपाङ्गीका विचार कोठाभित्र, समर्थकले भरिएका मञ्च अगाडि र केही स्थानीय तथा जातीय पत्रपत्रिकाका पानामा मात्र सीमित थिए । यसरी मास मिडिया मार्फत पहिला त्हिला कहिल्यै प्रशारण गरिएको पनि थिएन । त्यसैले खपाङ्गी विचार बिरोधीहरुले काठमान्डुको कुनै उपल्लो तलामा उहाँलाई सदाका लागि पन्छाउने ग्रान्ड षड्यन्त्रको योजना बुनिएको हुनसक्छ ।
मोटरसाइकलले हानेपछि ढिलो गरी वीर हस्पिटल पु¥याइनु, मोटरसाइकलवाला पहाडे मूलको बाहुन क्षेत्री वा आदिवासी जनजाति नभएर मधेसी मूलको मुसलमान हुनु, मोटारसाइकलवाला पनि घाइते भएको र उपचारको क्रममा अचानक अस्पतालबाट त्यसै साँझ पुलिसले गायब बनाइदिनु, अस्पतालमा एक डक्टरले टाउकोमा र अर्को डक्टरले पेटमा असर परेको भन्दै उपचारको जिम्मेवारी लिन नमान्नु, त्यसदिन घरमा आफू कतै नजाने जानकारी श्रीमतीलाई बिहान दिएको तर पछि अचानक कसैले फोन गरेपछि घरबाट निस्केको इत्यादि परिस्थितिलाई अनुसन्धान गर्दा उक्त दुर्घटना नभएर एक षड्यन्त्रहुन सक्ने थुप्रै सम्भावना छ।
राजनीतिक र सामाजिक क्रियाकलापमा सर्वस्व सुम्पेका खपाङ्गी काठमाण्डौमा किरायामा बस्नुहुन्थ्यो । उहाँ दुर्घटनामा परेपछि परिवारले खर्च व्यहोर्न सक्ने स्थिति थिएन । तर वास्तवमै उहाँलाई यति तिरस्कार गरिएको रहेछ कि न त उहाँको पार्टीले, न मगर समाजले, न आदिवासी जनजाति महासङ्घले नै उपचारको नेतृत्व लिने तत्परता देखायो । त्यसैले त शङ्कर लिम्बुको संयोजकत्वमा ‘खपाङ्गी उपचार सहयोग समिति’ गठन गरियो । यसरी झन्नै झन्नै बिर्सि सकिएका खपाङ्गी बिचराको दुर्घटनाको छानबिन कसले अगाडि बढावोस् ।
इन्भेस्टिगेसनलाई अगाडि बढाइएको भए तपशील प्रश्नको उत्तर खोज्न सकिन्थ्यो, फोन ट्र्याक गरेर उहाँलाई कसले कहाँबाट फोन गरेको थियो र फोनमा के वार्तालापभएको थियो ? मोटारसाइकल सवार मुसलमान नेपाली नागरिकको भक्तपुरको बसाइ हो कि होइन ? चुरेटाको व्यवसाय वास्तविक थियो कि थिएन ? उनको नेपाली नागरिकता कहाँ र कहिले दर्ता भएको थियो ? मोटारसाइकल कहाँ, कहिले र कसको नाममा रजिस्टर्ड भएको थियो ? तर एक्कासी सन् २०१६ अगस्ट २८ तारिख समाचारमा सुन्नमा आयो, हिज शनिबार २७ तारिखका दिन काठमान्डुमा खपाङ्गीको देहान्त भयो ।
नोट – स्वार्गीय गोरे बहादुर खपाङ्गीको ९औं स्मृति दिवसको सन्दर्भमा लेखक विजय हितानकृत मगर रिन्हाक’ २०७८ बाट साभार
